چکیده
هدف از مقالۀ حاضر بررسی نظریه های مک لوهان(Herbert Marshal Mcluhan) است؛ اما از آنجا که نظریه های وی بر پایۀ هیچ تحقیق تجربی صورت نگرفته است و وی بیشتر یک نظریه پرداز است و برخی از نتایج تصورات وی چنان دور از دسترس هستند که امکان بررسی عملی آنها وجود ندارد، در این مقاله تنها به بررسی نظری برخی اندیشه های وی پرداخته شده است. البته در قسمتی از مقاله نتایج بدست آمده از تحقیقی، با در نظر گرفتن جملۀ معروف وی که " رسانه پیام است " بصورت آماری ارائه شده است وچنین نتیجه گیری شده که در زمینۀ درک اخبار پیچیده و دشوار توسط افراد غیر کارشناس این جمله کاملاً صحیح است. در بخش دیگری از این مقاله نیز وضعیت ارتباطی ایران درسه کهکشان مک لوهانی بررسی می شود. در پایان اندیشه های مختلف دربارۀ دهکدۀ جهانی مورد نظر مک لوهان بررسی می شود.
کلید واژگان
مک لوهان، رسانه پیام است، دهکدۀ جهانی، کهکشان های ارتباطی، تاریخ ایران
مقدمه
در پاسخ به اینکه اصولاً آیا می توان گفت مکتب و فلسفه خاصی به نام مک لوهانیزم وجود دارد آرتور شلزینگر چنین جواب می دهد : " وجود دارد ، چیزی بنام مک لوهانیزم وجود دارد . مک لوهانیزم ترکیب درهم و برهمی است از نظریات پیش پا افتادۀ عادی، حدسیات زیرکانه، مقایسه های دروغین و بصیرتهای خیره کننده، آنچه در ابتدا بیهوده و نومید کننده بنظر میرسد....جلوه های مسخره از نمایش و شعبده بازی های اسرارآمیز... مک لوهانیزم اینهاست و خیلی از چیزهای دیگر.... اما فراموش نکنیم که مجادلات و بحث های کاملاً جدی و عمیق در مک لوهانیزم، بخش مهم و موثری را به خود اختصاص داده اند." (رشید پور، 1352: 6 )
به همین دلیل است که "مک لوهان" و موضوع " مک لوهانیسم " پس از گذشت مدتها همچنان پررونق است. هربرت مارشان مک لوهان نظریه پرداز کانادایی در حوزه ادبیات و ارتباطات است که به سبب نظریه هایش در باره رسانه های جمعی به خوبی شناخته شده است. وی از سال 1964 در دانشگاه تورنتو شروع به تدریس کرد و بخاطر جملۀ قصارش که " رسانه پیام است" مشهور شده است، وی در سال 1967 کتابی بنام " رسانه پیام است" به چاپ رساند. این اثر دارای حجم کم است که در آن بسیاری از عقاید کلیدی وی بصورت جمله های قصار و پاراگراف های کوتاه خلاصه شده است، کیفیت چاپ، صفحه بندی وتصاویری که بر زیبایی محتوا می افزودند توسط کوئنتین فیور( (Quentin Fiore طراحی شد.
عبارت معروف وی " دهکده جهانی" این ایده را به ذهن میرساند که رسانه های جمعی از طریق تأثیرات فرهنگی فراگیرشان جهان را به اندازه یک دهکده تقلیل داده اند. برخی آثار تأثیر گذار مک لوهان عبارتند از: کهکشان گوتنبرگ: شناخت انسان چاپی(1962) ، برای درک رسانه ها (1964)، رسانه پیام است ( همراه با فیور1967)و جنگ وصلح در دهکدۀ جهانی(1968).
عده ای از دانشمندان به شدت از مک لوهان انتقاد کرده اند و دیدگاههای وی در زمینۀ تکنولوژی های رسانه بعنوان "توسعه انسان" را یوتوپیایی دانسته و معتقداند که وی قدرت سخنوری و بلاغت(Rhetoric Power) رسانه های جمعی الکتریکی را درک نکرد. Debora 1983:57) ، Kittler 1999)
با این وجود عده ای از پژوهشگران کوشیده اند برخی از افکار مک لوهان را آزمون کنند، اما یکی از مشکلات این کار این است که تصورات وی متضمن اثرهایی چنان دور از دسترس و فراگیر است که آزمون آنها را دشوار میسازد.(سورین وتاناکارد ، 1381: 394) از طرف دیگر نوشته های مک لوهان پر از ابهام و ایجاز است تا جایی که به مرز رمز و راز می رسد (همان:393). از این رو درک درست مفاهیم مورد نظر وی تا حدی دشوار وگاهی نا مأنوس و غیر قابل هضم هستند وکاملاً با واقعیتی که پذیرفته ایم در تناقض است.
رسانه پیام است؟
مک لوهان با جملۀ قصار خود که" رسانه پیام است" اندیشه های بسیاری را به چالش طلبید. منظور وی از این جمله آن است که پیامی که از سوی هر شکل ارتباطات انتقال می یابد ، اساساً تحت تاثیر رسانه ای است که از طریق آن فرستاده شده است.
واقعیت آن است که به کمک تحقیقات انجام شده و فرضیه های آشنا پذیرفته شده بود که ارزش و تأثیر وسایل ارتباط جمعی در محتوای آن است و همچنین آنکه رادیو و تلویزیون بصورت محصولات جدید دنیای صنعتی، به خودی خود دارای هیچ گونه ارزش منفی ویا مثبت نیستند . تنها طریقی که مورد استفاده ما قرار می گیرد ارزش آنها را تعیین می کند. مک لوهان با آن به مخالفت می پردازد.
ویلبر شرام و دانشمندان دیگر که رابطۀ تلویزیون و سینما را با خصوصیات اطفال و نوجوانان مورد بررسی قرار داده اند همگی چنین نکته ای را بصورت اصل مسلم و نتیجۀ تحقیقات خود پذیرفته اند. آنها می گویند تلویزیون وقتی یک برنامۀ علمی و یا آمورشی پخش می کند وسیلۀ علمی و سودمندی است، زیرا درمحتوا وپیام سود فراوان ملاحظه میشود اما وقتی یک فیلم وسترن جنگی با مایه های شرارت وخشونت را در اختیار تماشاگران قرارمی دهد، می تواند به ارزشهای مورد قبول آنان آسیب فراوان برساند. (رشید پور ، 1352: 16 )
بدیهی است در دوره ای که اندیشه های مذکور به شدت حاکم بود ، این جملۀ مک لوهان که " رسانه پیام است" درسال 1964 در کتاب " برای درک رسانه ها" اندیشه های بسیاری را به چالش طلبید، با این حال نه تنها امروزه از اهمیت این جمله کاسته نشده است بلکه تلاش های بسیار در زمینه های متفاوت برای بررسی این جمله قصار صورت گرفته است.
مک لوهان در این نظریه که وسیلۀ ارتباطی همان پیام است آنقدر تند روی می کند که گویا برای او وسیلۀ ارتباطی ارزش و اعتباری بیش از پیام یا محتوای ارتباط دارد . به همین دلیل بسیاری از دانشمندان معاصر وی، او را طرد کردند. در تمام آثار مک لوهان، موضوع قضاوت های ارزشی و توجه به محتوا فراموش شده است. او کمتر به محتوای وسایل ارتباطی پرداخته و برخلاف سایر نویسندگان مسائل ارتباطی که تمام توجه خود را مثلاً به داستان یک فیلم، موضوع یک برنامۀ تلویزیونی و... معطوف داشته اند، او اصولاً به این قبیل مسائل که جنبۀ محتوا وپیام دارد توجه نکرده است.(همان:69).
رسانه یا پیام: ساختار اخبار دشوار برای غیر متخصصان
در یک تحقیق که توسط رونالد یاروس انجام گرفت به بررسی تأثیرات دو ساختار متفاوت در ارائه اخبار پیچیده و دشوار بر دانشجویان کارشناسی رشته ای غیر از علوم که اطلاعات چندانی دربارۀ محتوای علوم وتکنولوژی نداشتند می پردازد. دو متن در زمینۀ علوم وتکنولوژی از نیویورک تایمز انتخاب میشود و مورد دستکاری قرار میگیرد و این دو متن هم بصورت اصلی و دست نخورده و هم بصورت دو سبک هرم وارونه) IP= Inverted Pyramid) و ساختار سازی تشریحی (Explanatory Structure Building =ESB) ارائه شدند. در این تحقیق 235 شرکت کننده در معرض یک صفحۀ وب به هر چهار صورت مذکور قرار گرفتند. متغییر های وابسته عبارتند از علاقۀ وضعیتی خود گزارش شده و درک وضعیتی عمیق تر(Deeper Situational Understanding of Text ) از متن که توسط تفکیک کاری وسوالات تولید کنندۀ استنباط(Inference Generating Questions ) اندازه گیری شدند.
مک لوهان در کتاب " برای درک رسانه ها " در سال 1964 تناقص گویی مهم خود که " رسانه پیام است" را به جهان معرفی کرد. با این وجود از دهه 60 به بعد تحقیقات بسیاری در زمینه مطالعات ارتباطات کوشیده است تأثیر سطح کلان در معرض اخبار بودن را بوسیلۀ اندازه گیری عقاید عمومی، درک یا یادآوری محتوا تعیین کند. در واقع دراکثر تحقیقات به بررسی محتوای اخبار پرداخته شده است تا شکل و فرم ارائۀ آنها.
« اگر بپذیریم که تعریف تأثیر رسانه ها همچنین شامل تأثیر فرم ویا تأثیر محتوای رسانه است» (Yaros 2006 Mcleod, Kosiki & Pan 1991;Mcleod & Reeves 1980, ) و با توجه به جملۀ مک لوهان که " رسانه پیام است " می توان هر یک از دو سبک مختلف را دو فرم رسانه ای متفاوت نسبت به حالت اصلی آنها در نظر بگیریم و به بررسی تأثیرآن ها بدون توجه به محتوا بپردازیم. هر چند در این تحقیق رسانه به خودی خود اهمیت ندارد بلکه آنچه اهمیت دارد ساختار ضابطه مند محتوا و در واقع الگوی خواندن است که از طرف فرم های رسانه ای متفاوت ساده سازی می شوند.
این تحقیق بررسی می کند که درک عمومی اخبار پیچیده و دشوار تنها از سوی در معرض قرار گرفتن و یا توجه به محتوا تعریف نمی شود و این در معرض قرار گرفتن وتوجه به محتوا همواره ممکن نیست که به فهم شخصی منجر شود. در این تحقیق نشان داده می شود که چگونه ساختارمتن می تواند بر فهم شخص از اخبار پیچیده و دشوار در زمینه علوم وتکنولوژی تأثیر بگذارد. این کارها از طریق ارائۀ یک محتوای یکسان به دو سبک مختلف روزنامه نگاری ( سبک هرم وارونه و ساختار سازی تشریحی) صورت می گیرد. Yaros, 2006))
این تحقیق کاملاً به شیوۀ پوزیتیویسیتی و آماری چندین نتیجه بدست می آورد که دو مورد از نتایج که قابل استفاده در این تحقیق است، چنین می باشد « 1- تغییرات در ساختار متنی اخبار علوم وتکنولوژی، چه بصورت هرم وارونه و چه بصورت ساختار سازی تشریحی علاقه و درک موقعیتی را نسبت به هنگامی که متن نیویورک تایمز دستکاری نشده بود، افزایش می دهد.2- سبک اخبار بصورت ساختار سازی تشریحی علاقه و درک وضعیتی را نسبت به سبک هرم وارونه افزایش می دهد». Ibid))
نتایج بدست آمده از این تحقیق بویژه نتیجۀ اول روابط مهم بین ساختار متن، درگیری خواننده و درک متعاقب محتوای پیچیدۀ اخبار را نشان می دهد. این نتایج برای ساختار تشریحی، این ادعای مک لوهان را تایید می کند: این رسانه است که با مجموعه ای از مطالب و اخبار ، همان پیام می باشد. شواهد نشان داده شده در این تحقیق که بیان می کنند، ساختارهای متفاوت ، تاثیرات متفاوتی برعلاقه و فهم دارند، ادعاهای کسانی که اعتقاد دارند که مخاطب اخبار علوم وتکنولوژی تنها باید افراد خبره باشند را رد می کند.
ایران در سه کهکشان مک لوهان:
محسنیان راد در کتاب ارتباط شناسی به بررسی وضعیت ایران درسه کهکشان ارتباطی مک لوهان دست می زند و معتقد است که تفاوت بین مدت زمان اقامت غربی ها در کهکشان های سه گانۀ مک لوهان وایرانیان از یک طرف وکیفیت این اقامت ازطرف دیگر ، سبب یک سری ویژگی های اجتماعی در زمینۀ ارتباطات انسانی در این سرزمین شده است. فرضیۀ وی چنین است که بدون در نظر گرفتن متغیر سواد، شاید بتوان کم توجهی نسبی ایرانی ها را به پیام های مکتوب، چه در حد روزنامه، مجله، کتاب و چه گزارشهای اداری، نامه نگاری و... ناشی از عواملی از جمله همین عامل عدم اقامت کافی در کهکشان گوتنبرگ دانست. ( محسنیان راد، 1369 : 506 )
وی برای بیان فرضیۀ خویش دست به بررسی کمی مدت زمان اقامت درسه کهکشان شفاهی ، مارکنی و گوتنبرگ می زند و این کمیت ها را مبنای قضاوت دربارۀ ویژگی های اجتماعی در زمینۀ ارتباطات انسانی می کند. حال اجازه بدهید وضعیت اقامت های مختلف ایرانیان را در سه کهکشان مذکور با توجه به کتاب ارتباط شناسی وی بیان کنیم وسپس به بررسی قضاوت های وی دست بزنیم.
کهکشان اول کهکشان شفاهی بود که از دور دست تاریخ آغاز و تا سال 717 شمسی (1436 م) ادامه داشت. بعد، عصر زندگی در کهکشان گوتنبرگ آغاز شد. مسافران آن کهکشان 380 سال در آنجا ماندند و بعد سومین سفر را آغاز کردند؛ سفر به کهکشان مارکنی، و هنوز نیز در آنجا هستند.(همان :487)
ابتدا وضعیت اقامت ایران در کهکشان شفاهی بررسی می شود که مجموع پیام های نوشتاری سرزمین ایران به هنگام ورود به کهکشان گوتنبرگ پایین است. مجموع کتب خطی تا دوران قاجار در کتابخانه های ایران حدود 48 هزار جلد است.(همان:497)
اروپا در سال 1436م به همت گوتنبرگ وارد کهکشان جدید شد. در فاصله ای کوتاه چاپخانه ها در اکثر کشورهای اروپایی به کار افتادند و علوم به سرعت همه گیر شد .اما ما ایرانی ها خیلی دیر تصمیم به چنین مهاجرتی گرفتیم. ارامنۀ اصفهان 190 سال بعد با آوردن ماشین چاپ در سال 1640م از روسیه نخستین کتاب مذهبی به زبان ارمنی را چاپ کردند. ایرانیان فارسی زبان 381 سال بعد از اروپا، با آوردن نخستین چاپخانۀ فارسی در تبریز درسال 1817م وارد این کهکشان شدند.(همان:418)
این بعد کمّی اقامت بود اگر بخواهیم از نظر کیفی هم بررسی کنیم نخستین روزنامۀ ما به نام"کاغذ اخبار"درسان 1837م منتشر شد، در حالی که215 سال پیش "ویکلی نیوز"( Weekly News) در لندن چاپ میشد. حتی تیراژ نخستین روزنامه ها نیز قابل بررسی اند. از طرفی نخستین روزنامه های ما دولتی بودند: مانند " کاغذ اخبار " متعلق به میرزا صالح شیرازی وابسته به وزارت امور خارجه(طباطبائی،1375 :15) و" وقایع اتفاقیه " متعلق به میرزا تقی خان فراهانی وزیر دربار قاجاریه بودند. این روزنامه ها دارای تیراژ بسیار پایینی بودند که هرگز به مردم عادی نمی رسید. از طرف دیگر مردم عادی توان مالی خرید آنها را نداشتند.
در سال1920 نخستین فرستندۀ رادیویی جهان در لندن به کار افتاد و انگلیسی ها وارد کهکشان مارکنی شدند، در حالی که سیصد سال در کهکشان گوتنبرگ مانده بودند. در سال 1940 م اولین فرستندۀ رادیویی ایران تنها 20سال پس از انگلستان، بکار افتاد. ایرانی ها با شتاب وارد این کهکشان شدند.( همان:501) شاید براثر همین شتاب است که علاقۀ ایرانیان به پیامهای مکتوب بسیار اندک است.
نخستین فرستندۀ تلویزیونی جهان در سال1936م در انگلستان به کار افتاد و اولین فرستنده تلویزیونی ما در سال 1958م تأسیس شد. (همان:503) به همان فاصلۀ کوتاه از تأسیس نخستین فرستندۀ رادیویی در جهان، ما دارای فرستنده تلویزیونی شدیم.
با توجه به تاریخ چاپ کتاب محسنیان راد در سال1369 ، نویسنده تنها به بررسی سه کهکشان گوتنبرگ دست زده است، در حالی که با توجه به نظریات مانوئل کاستلز در کتاب" کهکشان اینترنت"، دهکدۀ جهانی را رد میکند وآن را محصول شبکۀ جهانی اینترنت می داند ودهکده را شبکۀ جهانی باکومه های شخصی می خواند. Rantanen, 2005))
بنابراین ضروری است که وضعیت اینترنتی ایران و جهان نیز بررسی شود. شبکۀ اینترنت برای نخستین بار در اوایل دهۀ 1960 بمنظور حفظ و حراست از اسرار نظامی ارتش امریکا از طرف " آژانس طرحهای نظامی پیشرفته" Advanced Research Project Agency = ARPA) ) در وزارت دفاع ایالت متحده پایه گذاری شد. سپس این شبکه در اختیار دیگر مراکز تحقیقاتی غیر نظامی قرار گرفت. (معتمد نژاد،1382) اینترنت در سال 83-1982 عمومی شد. ابنترنت از سال 73-1372 (1993م) در ایران جنبۀ کاربردی پیدا کرد. سال 1377 (1997م ، شورای عالی اطلاع رسانی جهت نظم و ساماندهی به استفاده از اینترنت تشکیل شد. تقریبا حدود ده سال پس ازنخستین استفاده های کاربردی در اروپا، اینترنت در ایران نیز کاربردی شد. می توان ادعا کرد که فاصله ایجاد تکنولوژی های جدید ارتباطی در اروپا و ایران رو به کاهش است. این در حالی است که اروپا پس از60 سال اقامت در کهکشان مارکنی وارد کهکشان اینترنت (با توجه به نظریه کاستلز) شد و ایران هم تقریباً همین مدت و حتی چند سالی کمتر در کهکشان مارکنی اقامت داشت.
این بررسی ها بویژه فاصله های رو به کاهش در زمینۀ فناوری های جدید سبب امیدواری به کاهش دسترسی زمانی به آنها می شود اما از طرف دیگر ممکن است منجر به ویژگی های خاص اجتماعی مانند عدم استفادۀ همگانی و عام از اینترنت و...نیز شود.
بررسی برخی اندیشه های مک لوهان در تاریخ ایران
مک لوهان نه تنها رسانه ها را به دو دستۀ گرم و سرد تقسیم میکند، بلکه جوامع میزبان رسانه ها را نیز به دو دسته تقسیم کرده، ناخودآگاه برای فرهنگ و معنی های مخاطب نیز اهمیت بسیار قائل میشود. او می گوید: ما میتوانیم کشورهای عقب افتاده را همانند رسانه های سرد وکشور های پیشرفته را چون رسانه های گرم در نظر بگیریم، درست مانند وضعیت افراد حیله گر و زیرک یک شهر در مقابل افراد ساده و بی غل وغش آن (مک لوهان،1377 :29). ازهمین منظر محسنیان راد فیلم" دخترلر" را بررسی میکند. این فیلم بر اساس داستان عامیانۀ « جعفر و گلنار» شکل گرفته بود و برای همان افراد ساده وبی غل وغش مورد نظر مک لوهان در یک کشور عقب مانده نمایش داده می شد. (محسنیان راد،1181:1384)
مک لوهان دربارۀ علت نامگذاری وسایل سرد وگرم چنین می نویسد: « اوضاع و احوال با گذشته فرق کرده است. وقتی می گوییم فلان شخص نسبت به فلان موضوع گرایش سرد دارد، منظورمان این است که چنان با آن یکی می شود، آنچنان نسبت به آن احساس علاقه وتعهد می کند که گاهی اوقات بین او وموضوع فاصله وتفاوتی نمی توان قائل شد. من دو صنعت گرم وسرد را بطور متفاوت بکار گرفتم زیرا در فرهنگ عامه بخصوص در بین جوانان واقعاً سرد و گرم درست برخلاف معانی ظاهری آنها بکار برده میشود. (رشیدپور ، 1352: 113و112)
وسیلۀ ارتباطی گرم از نظر او وسیله ای است که تنها یکی از حواس پنجگانۀ ما را در نهایت تکامل و قدرت بکار می گیرد. وقتی می گوییم یک چیز در مقابل حواس ما نهایت تکامل و وضوح خود را آشکار می سازد مقصودمان این است که تمام جزئیات آن دیده می شود و حس ما در برخورد با آنها نباید چیزی از خود مایه بگذارد و یا خلأ موجود را پر کند. وسیلۀ ارتباطی سرد، ضرورتاً دخالت وهمکاری بیشتری از حواس مخاطب طلب می کند، در حالی که مخاطب یا گیرندۀ پیام در مقابل وسیلۀ ارتباطی گرم از این دخالت بی نیاز است و همکاری او به حداقل می رسد.(همان،113)
رادیو یک وسیلۀ ارتباطی گرم است. به هنگام شنیدن رادیو ،شنونده خود را به دست آن می سپارد و به اصطلاح در آن غرق می شود. وی معتقد است هنگامی که رادیو به بازار کشورهای اروپایی و آمریکایی سرازیر شد و مورد استفادۀ وسیع قرار گرفت، تنها دو کشور انگلستان وایالات متحده برضد اثرات ناگهانی وتکان دهندۀ آن واکسن مصونیت زده بودند. مک لوهان برخوردار بودن از سواد و شرایط یک اجتماع صنعتی را واکسن مصونیت می شناسد. او میگوید دیگر کشور ها نتوانستند از شوک رادیو در امان باشند. رادیو دارای اثری است که می توان آن را جادوی قبیله ای نامید. تارهای قدیمی پیوستگی های قومی وقبیله ای را در اروپا با آهنگ فاشیسم به لرزش درآورد. (همان:116)
در سالهای اولیۀ تأسیس رادیو در ایران، درصد باسوادان بسیار پایین بود. آمارهای در دسترس نشان میدهد که سال 1314، تعداد فارغ التحصیلان دورۀ شش سالۀ ابتدایی در سراسر ایران در حدود 9 هزار نفر (8884 نفر) بوده و کل محصلین کشور673 هزار و 255 نفر و گرایش باسوادان به روزنامه نیز در پایین ترین حد بوده است. در نتیجه، در همان اوایل کار رادیو، عدۀ داوطلبان شنود رادیو بر خوانندگان بالقوۀ مطبوعات برتری یافت (الهی ، 1353 : 11 در محسنیان راد،1384) بنابراین با توجه به آمارهای موجود در ایران ، کاملاً طبیعی است که مردم بشدت تحت تاثیر فرستندۀ رادیویی قرار داشتند و هیچ گونه مصونیتی بر ضد اثرات آن نداشتند.
مک لوهان در تشبیه معکوس برنامۀ اورسن ولز می گوید: « برای شناخت بهتر قدرت جهان شمولی رادیو می توان به برنامۀ مشهور اورسن ولز اشاره کرد که طی آن، او بطور ساختگی مدعی شد که از کرۀ مریخ به زمین حمله شده است. و بدین ترتیب، عکس العمل مردم زیادی از کشورهای گوناگون پس از انتشار این خبر ساختگی برانگیخته شد. « مک لوهان اقدام هیتلر را نیز مشابه برنامۀ حملۀ مریخی ها دانسته می افزاید:" البته بعد از اورسن ولز ، هیتلر هم تقریباً چنین برنامه ای را اجرا کرد ، منتهی با این تفاوت که او بطور ساختگی عمل نکرد." (مک لوهان1377: 352) تا حدودی میتوان حرف های مک لوهان را با شرایط بوجود آمده در شهریور 1320 مشابه دانست.
در روز سوم شهریور 1320 نیروهای مسلح انگلیس از جنوب ونیروهای مسلح روسیۀ شوروی از آذربایجان ضمن بمباران برخی شهرها پیشروی به سوی تهران را آغاز کردند (پازادگاه،1350، 238-234) هنگامی که شهرهای ایران با هواپیما های متفقین بمباران می شد، عدۀ بسیار کمی بوند که می دانستند چه باید بکنند آنها را می توان خوانندگان مجلۀ اطلاعات هفتگی فرض کردکه در شمارۀ 9 آن مجله نحوۀ مقابله با حملات هوایی را آموزش می داد.
مجلۀ مذکور در آن شماره یک صفحه را بطور کامل به16 نقاشی گرافیکی اختصاص داده بود که از مجلات خارجی برداشته با ترجمه زیر نویس هریک از عکس ها، شیوۀ مقابله با حملات هوایی را برای مردم شهرها نشان می داد. تیتر بزرگ بالای صفحه مذکور این بود: " در مواقع حمله هوایی چه باید کرد ؟"
از طرفی خبر حملۀ متفقین به ایران در همان روز دوشنبه سوم شهریور 1320 از رادیو پخش شد و برای نخستین بار مردم ایران در همان روز حمله مطلع شدند که قوای بیگانه از مرز کشورشان گذشته است. (میرزایی ، 1378: 7)
یکی از اعضای روزنامۀ اطلاعات آن زمان را چنین توضیح می دهد:" در روزهای اول حملۀ متفقین به ایران، استقبال مردم از روزنامه به حدی بود که نظیر نداشت. آن ها از ساعت ها قبل از توزیع روزنامه جلوی دفتر روزنامه آنچنان ازدحام می کردند که برای سربازان و پاسداران جلوگیری از آن امکان نداشت. یک روز تصمیم گرفتم که در میان آن ازدحام ، قبل از انتشار، چند بسته از روزنامه را با موتور ساید دار خود به شمیران که محل اقامت مقام ها بود ، برسانم. آقای مهدی روزنامه فروش را ترک خود سوار کرده، در حالی که بسته های روزنامه را در جعبه های ساید کاری موتور سیکلت جای دادم، به طرف شمیران حرکت کردم. هنگامی که در حال انجام این عمل بودیم، مردم به موضوع پی بردند و در حالی که سیل جمعیت به دنبال ما می دوید، با انداختن یکی دو بسته میان آنها توانستیم خود را خلاص کنیم " ( قاسمی، 1383 : 148)
با توجه به شرایط توصیف شده، رادیو مردم را مطلع می کرد و مطبوعات توضیح می داد(محسنیان راد ، 1384: 1291) هر چند نمی توان دقیقاً این را مشابه برنامۀ اورسن ولز دانست ، اما مردم بی سواد آن زمان ایران به سبب نداشتن مصونیتی که مک لوهان از آن یاد می کند بسیار تحت تأثیرقرار داشتند.
گشت وگذاری در دهکدۀ جهانی مک لوهان:
مک لوهان دنیا ی امروز را دنیای الکترونیک می داند. وی معتقد است: محیط الکترونیکی عصر حاضر فضای قدیمی تصویری را که سال هاست به آن خو گرفته ایم، نامطبوع وبدون ارزش خواهد ساخت. در دنیای الکترونیک حوادث، اشیا و موجودات در یکدیگر فرو می روند، با یکدیگر رابطه پیدا می کنند، جدایی ها از بین می رود، تمایزات فراموش می گردد، شباهت ها خود نمایی می کند وبدین ترتیب محیط جدید بوجود می آید. محیطی که می توان آن را یک" دهکدۀ جهانی " نامگذاری کرد. یک دهکدۀ بزرگ جهانی که خصوصیات قبیله ای را در مقیاسی وسیعتر محفوظ می دارد.(رشیدپور، 1352: 8)
مک لوهان معتقد بود که رسانه های جدید باعث بوجود آمدن پدیدۀ جهش اطلاعات خواهند شد و می گفت: " اطلاعاتی که انسانها نیاز خواهند داشت ، از چهار گوشۀ جهان و با سرعت فراوان در اختیارشان قرار خواهد گرفت. [ به این ترتیب ،] جهان بزرگ، روز به روز کوچکتر می شود و انسانها چه بخواهند وچه نخواهند، گویی در یک قبیلۀ جهانی یا یک دهکدۀ جهانی زندگی می کنند. چنین وضعیتی را امکانات الکترو نیک فراهم خواهد کرد.(رشید پور ، 1354: 43- 41 )
به این ترتیب فکر دهکدۀ جهانی در سال 1964 پایه گذاری شد. مک لوهان تا پایان حیاتش یعنی 15 سال بعد همواره به دهکدۀ جهانی اشاره می کرد و می گفت:" اکنون دیگر کرۀ زمین بوسیلۀ رسانه های جدید آنقدر کوچک شده که ابعاد یک دهکدۀ را یافته است." ( مک لوهان ،1377: 172) . مک لوهان با مقایسۀ دهکدۀ فرضی خود با دهکدۀ سنتی می گفت: « همانگونه که در این دهکدۀ سنتی، روابط انسانها بیشتر حالت بین فردی دارد، در دهکدۀ جهانی نیز با وجود رسانه های جدید، روابط بین انسانها در همه جا حالت رابطه ای بین فردی خواهد یافت و در حد روابط افراد یک دهکدۀ کوچک خواهد بود».(همان:298 )
فلورین پیه ته آ(Florin Pitea )به ستایش پیشگویی های مک لوهان می پردازد و دلیل بیان چنین تفکری را نحوۀ انعکاس حوادث جنگ ویتنام در کانادا می داند ومی نویسد: « مک لوهان، در جریان جنگ ویتنام می دید که اگر چه هموطنان وی – کانادایی ها - اصلاً در جنگ شرکت ندارند، اما گزارش های جنگی شبکه های تلویزیونی آمریکا را دنبال و همانند آمریکایی ها ابراز احساسات می کنند. به این ترتیب، او در سال1968، یعنی بیست وسه سال قبل از پوشش تماشایی جهانی جنگ خلیج فارس از سوی شبکۀ تلویزیونی سی.ان.ان گفت که جنگ ویتنام اگر چه اولین جنگ از نظر تجاوزگری نیست، نخستین جنگ از لحاظ مخاطبان رسانه های دیداری است. همین تجربه، مک لوهان را به طرف نگرش به همۀ جهان به مشابۀ یک جامعۀ بزرگ یعنی" دهکدۀ جهانی" راهنمایی کرد. او پیش بینی کرد که رسانه های الکترونیک موجب ایجاد روابط آنی بین جوامع می شوند و بنابراین با « حضور همه جایی الکترونیک»، مرزهای فیزیکی از بین می رود و نوعی تجانس کامل ایجاد می شود. (Pitea, 2005: P.5)
محسنیان راد هم بوجود آمدن دهکدۀ جهانی مورد نظر مک لوهان را تصدیق می کند و معتقد است: « شکل گیری دهکدۀ جهانی، آنگونه که مک لوهان تجسم می کرد با ایجاد اولین وب سرویس در سال 1990 ، تأسیس شبکه تلویزیونی جهانی سی.ان.ان. در 1991 و ایجاد وب سایت یاهو در 1993 آغاز شد. ضمن آنکه قبل از آن تاریخ، نخستین تجربه های پوشش با ماهواره های پخش مستقیم برنامه های تلویزیونی(Direct Broadcasting satellite = DBS) به وقوع پیوسته بود.(محسنیان راد ، 1384 ، ص 1709 )
در خصوص تغییر نام دنیای جدید هم محسنیان راد معتقد است: « اندیشمندان ارتباطات از اویل دهۀ 1990 شاید چون اصطلاح دهکدۀ جهانی(Global Village ) ناظر برانجام عملی نبود، از فعل جهانی شدن(to globalize ) استفاده کرده وابزار آن را نیز فناوری اطلاعاتی _ ارتباطاتی، نامیدند ».(همان:1709 )
این در حالیست که مانوئل کاستلز طی مصاحبه اش با ترهی روناتانن به صراحت چنین می گوید: « دهکدۀ جهانی یک موضوع قوی وجالب توجه در زمان بیانش بود، یک پیش بینی کاملاً غلط بود. آن یک دهکده، نیست بلکه یک شبکۀ جهانی از کومه های شخصی(Individual cottage ) است که بسیار متفاوت است. اینترنت جوامع محلی را به جوامع جهانی تبدیل می کند که این کار از طریق اتصال به موتورهای جستجوگر ، اطلاعات فرا متنی با داده های متفاوت فراوان فراوان صورت می گیرد.» (Rantanen, 2005)
با وصل شدن به کامپیوتر های شخصی و بوجود آمدن اینترنت، ارتباطات همزمان نوشتاری،صوتی وتصویری دوسویه وچند سویه برای بشر امکان پذیر شد. در حال حاضر افراد در هر نقطۀ جهان می توانند بصورت همزمان با مشاهدۀ تصویر همدیگر و داشتن صدای دو طرف به تبادل مطلب با یگدیگر بپردازند.(عاملی، 1383 ). ویژگی ارتباطی اینترنت کاملاً متفاوت از ارتباطات رادیویی وتلویزیونی یکسویه است، بنابراین چنین ویژگی های متفاوتی سبب بوجود آمدن جوامع جدید شده است و با توجه به دیدگاه کاستلز هر فرد کومۀ شخصی خود را دارد که می تواند لزوماً از دسترس دیگران دور باشد.
منابع:
فارسی:
· الهی، صدر الدین؛ معتمد نژاد، کاظم و محسنیان راد،مهدی(1353).بررسی محتوای برنامه های رادیو ایران،تهران: دانشکده علوم ارتباطات، مرکز تحقیقات.
· پازارگاد، بهاءالدین(1350). کرونولوژی تاریخ ایران، تهران: اشراقی.
· رشید پور، ابراهیم(1352). آیینه های جیبی آقای مک لوهان: تهران: دفتر انتشارات رادیو تلویزیون ملی ایران.
· سورین ، ورنر و تانکارد، جیمز(1381). نظریه های ارتباطات ، مترجم: علیرضا دهقان ، تهران:دانشگاه تهران
· طباطبایی ، محیط(1375). تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، تهران: موسسه انتشارات بعثت.
· عاملی، سعید رضا(1383). "جهانی شدنها: مفاهیم ونظریه ها"، فصلنامه فلسفی، ادبی، فرهنگی ارغنون، ش24، تابستان 1383، صص 1- 58.
· قاسمی، فرید(1383). رویدادهای مطبوعاتی ایران 1315-1382، تهران:مرکز مطالعات وتحقیقات رسانه .
· محسنیان راد، مهدی(1369). ارتباط شناسی(ارتباطات انسانی ، میان فردی ،گروهی و جمعی)، تهران:سروش.
· محسنیان راد، مهدی(1384). ایران در چهار کهکشان ارتباطی(سیر تحول تاریخ ارتباطات در ایران، از آغاز تا امروز)، تهران:سروش.
· معتمد نژاد، کاظم(1382). اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی،تهران:مرکز پژوهش های ارتباطات.
· مک لوهان، هربرت مارشال (1377). برای درک رسانه ها، تهران: مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه ای صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.
· میرزایی، محسن(1378). "اینجا برلین...اینجا برلین"، ایران، ش 1295، 2مرداد1378.
لاتین:
· Debord, G. (1983) Society of the Spectacle, Detroit: Red and Black
· Kittler, F. (1999) Gramophone, Film, typewriter, trans. G. Winthrop-Young. Palo Alto, CA: Stanford University Press.
· Oxford (1992); Illustrated Encyclopedia, Peoples and Cultures, V. 7, Oxford University Press.
· Mac Donald, Micheal (2006) "Empire and Communication, Media Wars of Marshal McLuhan" Media, Culture & Society Vol. 28(4) Nom. 505-520.
· Pitea, Florin (2002). http:/www.geocities.com/them_addancnyyod/infinn.html.
· Rantanen, Terhi (2005)." The Message is the Media: An interview with Manuel Castells" Global Media and Communication, Vol. 1(2): 135-147.
· Yaros, Ronald A. (2006). "Is it the medium or the message? : structuring complex news to enhance engagement and situational understanding by nonexperts", Communication Research, Vol. 33, No. 4.
هدف از مقالۀ حاضر بررسی نظریه های مک لوهان(Herbert Marshal Mcluhan) است؛ اما از آنجا که نظریه های وی بر پایۀ هیچ تحقیق تجربی صورت نگرفته است و وی بیشتر یک نظریه پرداز است و برخی از نتایج تصورات وی چنان دور از دسترس هستند که امکان بررسی عملی آنها وجود ندارد، در این مقاله تنها به بررسی نظری برخی اندیشه های وی پرداخته شده است. البته در قسمتی از مقاله نتایج بدست آمده از تحقیقی، با در نظر گرفتن جملۀ معروف وی که " رسانه پیام است " بصورت آماری ارائه شده است وچنین نتیجه گیری شده که در زمینۀ درک اخبار پیچیده و دشوار توسط افراد غیر کارشناس این جمله کاملاً صحیح است. در بخش دیگری از این مقاله نیز وضعیت ارتباطی ایران درسه کهکشان مک لوهانی بررسی می شود. در پایان اندیشه های مختلف دربارۀ دهکدۀ جهانی مورد نظر مک لوهان بررسی می شود.
کلید واژگان
مک لوهان، رسانه پیام است، دهکدۀ جهانی، کهکشان های ارتباطی، تاریخ ایران
مقدمه
در پاسخ به اینکه اصولاً آیا می توان گفت مکتب و فلسفه خاصی به نام مک لوهانیزم وجود دارد آرتور شلزینگر چنین جواب می دهد : " وجود دارد ، چیزی بنام مک لوهانیزم وجود دارد . مک لوهانیزم ترکیب درهم و برهمی است از نظریات پیش پا افتادۀ عادی، حدسیات زیرکانه، مقایسه های دروغین و بصیرتهای خیره کننده، آنچه در ابتدا بیهوده و نومید کننده بنظر میرسد....جلوه های مسخره از نمایش و شعبده بازی های اسرارآمیز... مک لوهانیزم اینهاست و خیلی از چیزهای دیگر.... اما فراموش نکنیم که مجادلات و بحث های کاملاً جدی و عمیق در مک لوهانیزم، بخش مهم و موثری را به خود اختصاص داده اند." (رشید پور، 1352: 6 )
به همین دلیل است که "مک لوهان" و موضوع " مک لوهانیسم " پس از گذشت مدتها همچنان پررونق است. هربرت مارشان مک لوهان نظریه پرداز کانادایی در حوزه ادبیات و ارتباطات است که به سبب نظریه هایش در باره رسانه های جمعی به خوبی شناخته شده است. وی از سال 1964 در دانشگاه تورنتو شروع به تدریس کرد و بخاطر جملۀ قصارش که " رسانه پیام است" مشهور شده است، وی در سال 1967 کتابی بنام " رسانه پیام است" به چاپ رساند. این اثر دارای حجم کم است که در آن بسیاری از عقاید کلیدی وی بصورت جمله های قصار و پاراگراف های کوتاه خلاصه شده است، کیفیت چاپ، صفحه بندی وتصاویری که بر زیبایی محتوا می افزودند توسط کوئنتین فیور( (Quentin Fiore طراحی شد.
عبارت معروف وی " دهکده جهانی" این ایده را به ذهن میرساند که رسانه های جمعی از طریق تأثیرات فرهنگی فراگیرشان جهان را به اندازه یک دهکده تقلیل داده اند. برخی آثار تأثیر گذار مک لوهان عبارتند از: کهکشان گوتنبرگ: شناخت انسان چاپی(1962) ، برای درک رسانه ها (1964)، رسانه پیام است ( همراه با فیور1967)و جنگ وصلح در دهکدۀ جهانی(1968).
عده ای از دانشمندان به شدت از مک لوهان انتقاد کرده اند و دیدگاههای وی در زمینۀ تکنولوژی های رسانه بعنوان "توسعه انسان" را یوتوپیایی دانسته و معتقداند که وی قدرت سخنوری و بلاغت(Rhetoric Power) رسانه های جمعی الکتریکی را درک نکرد. Debora 1983:57) ، Kittler 1999)
با این وجود عده ای از پژوهشگران کوشیده اند برخی از افکار مک لوهان را آزمون کنند، اما یکی از مشکلات این کار این است که تصورات وی متضمن اثرهایی چنان دور از دسترس و فراگیر است که آزمون آنها را دشوار میسازد.(سورین وتاناکارد ، 1381: 394) از طرف دیگر نوشته های مک لوهان پر از ابهام و ایجاز است تا جایی که به مرز رمز و راز می رسد (همان:393). از این رو درک درست مفاهیم مورد نظر وی تا حدی دشوار وگاهی نا مأنوس و غیر قابل هضم هستند وکاملاً با واقعیتی که پذیرفته ایم در تناقض است.
رسانه پیام است؟
مک لوهان با جملۀ قصار خود که" رسانه پیام است" اندیشه های بسیاری را به چالش طلبید. منظور وی از این جمله آن است که پیامی که از سوی هر شکل ارتباطات انتقال می یابد ، اساساً تحت تاثیر رسانه ای است که از طریق آن فرستاده شده است.
واقعیت آن است که به کمک تحقیقات انجام شده و فرضیه های آشنا پذیرفته شده بود که ارزش و تأثیر وسایل ارتباط جمعی در محتوای آن است و همچنین آنکه رادیو و تلویزیون بصورت محصولات جدید دنیای صنعتی، به خودی خود دارای هیچ گونه ارزش منفی ویا مثبت نیستند . تنها طریقی که مورد استفاده ما قرار می گیرد ارزش آنها را تعیین می کند. مک لوهان با آن به مخالفت می پردازد.
ویلبر شرام و دانشمندان دیگر که رابطۀ تلویزیون و سینما را با خصوصیات اطفال و نوجوانان مورد بررسی قرار داده اند همگی چنین نکته ای را بصورت اصل مسلم و نتیجۀ تحقیقات خود پذیرفته اند. آنها می گویند تلویزیون وقتی یک برنامۀ علمی و یا آمورشی پخش می کند وسیلۀ علمی و سودمندی است، زیرا درمحتوا وپیام سود فراوان ملاحظه میشود اما وقتی یک فیلم وسترن جنگی با مایه های شرارت وخشونت را در اختیار تماشاگران قرارمی دهد، می تواند به ارزشهای مورد قبول آنان آسیب فراوان برساند. (رشید پور ، 1352: 16 )
بدیهی است در دوره ای که اندیشه های مذکور به شدت حاکم بود ، این جملۀ مک لوهان که " رسانه پیام است" درسال 1964 در کتاب " برای درک رسانه ها" اندیشه های بسیاری را به چالش طلبید، با این حال نه تنها امروزه از اهمیت این جمله کاسته نشده است بلکه تلاش های بسیار در زمینه های متفاوت برای بررسی این جمله قصار صورت گرفته است.
مک لوهان در این نظریه که وسیلۀ ارتباطی همان پیام است آنقدر تند روی می کند که گویا برای او وسیلۀ ارتباطی ارزش و اعتباری بیش از پیام یا محتوای ارتباط دارد . به همین دلیل بسیاری از دانشمندان معاصر وی، او را طرد کردند. در تمام آثار مک لوهان، موضوع قضاوت های ارزشی و توجه به محتوا فراموش شده است. او کمتر به محتوای وسایل ارتباطی پرداخته و برخلاف سایر نویسندگان مسائل ارتباطی که تمام توجه خود را مثلاً به داستان یک فیلم، موضوع یک برنامۀ تلویزیونی و... معطوف داشته اند، او اصولاً به این قبیل مسائل که جنبۀ محتوا وپیام دارد توجه نکرده است.(همان:69).
رسانه یا پیام: ساختار اخبار دشوار برای غیر متخصصان
در یک تحقیق که توسط رونالد یاروس انجام گرفت به بررسی تأثیرات دو ساختار متفاوت در ارائه اخبار پیچیده و دشوار بر دانشجویان کارشناسی رشته ای غیر از علوم که اطلاعات چندانی دربارۀ محتوای علوم وتکنولوژی نداشتند می پردازد. دو متن در زمینۀ علوم وتکنولوژی از نیویورک تایمز انتخاب میشود و مورد دستکاری قرار میگیرد و این دو متن هم بصورت اصلی و دست نخورده و هم بصورت دو سبک هرم وارونه) IP= Inverted Pyramid) و ساختار سازی تشریحی (Explanatory Structure Building =ESB) ارائه شدند. در این تحقیق 235 شرکت کننده در معرض یک صفحۀ وب به هر چهار صورت مذکور قرار گرفتند. متغییر های وابسته عبارتند از علاقۀ وضعیتی خود گزارش شده و درک وضعیتی عمیق تر(Deeper Situational Understanding of Text ) از متن که توسط تفکیک کاری وسوالات تولید کنندۀ استنباط(Inference Generating Questions ) اندازه گیری شدند.
مک لوهان در کتاب " برای درک رسانه ها " در سال 1964 تناقص گویی مهم خود که " رسانه پیام است" را به جهان معرفی کرد. با این وجود از دهه 60 به بعد تحقیقات بسیاری در زمینه مطالعات ارتباطات کوشیده است تأثیر سطح کلان در معرض اخبار بودن را بوسیلۀ اندازه گیری عقاید عمومی، درک یا یادآوری محتوا تعیین کند. در واقع دراکثر تحقیقات به بررسی محتوای اخبار پرداخته شده است تا شکل و فرم ارائۀ آنها.
« اگر بپذیریم که تعریف تأثیر رسانه ها همچنین شامل تأثیر فرم ویا تأثیر محتوای رسانه است» (Yaros 2006 Mcleod, Kosiki & Pan 1991;Mcleod & Reeves 1980, ) و با توجه به جملۀ مک لوهان که " رسانه پیام است " می توان هر یک از دو سبک مختلف را دو فرم رسانه ای متفاوت نسبت به حالت اصلی آنها در نظر بگیریم و به بررسی تأثیرآن ها بدون توجه به محتوا بپردازیم. هر چند در این تحقیق رسانه به خودی خود اهمیت ندارد بلکه آنچه اهمیت دارد ساختار ضابطه مند محتوا و در واقع الگوی خواندن است که از طرف فرم های رسانه ای متفاوت ساده سازی می شوند.
این تحقیق بررسی می کند که درک عمومی اخبار پیچیده و دشوار تنها از سوی در معرض قرار گرفتن و یا توجه به محتوا تعریف نمی شود و این در معرض قرار گرفتن وتوجه به محتوا همواره ممکن نیست که به فهم شخصی منجر شود. در این تحقیق نشان داده می شود که چگونه ساختارمتن می تواند بر فهم شخص از اخبار پیچیده و دشوار در زمینه علوم وتکنولوژی تأثیر بگذارد. این کارها از طریق ارائۀ یک محتوای یکسان به دو سبک مختلف روزنامه نگاری ( سبک هرم وارونه و ساختار سازی تشریحی) صورت می گیرد. Yaros, 2006))
این تحقیق کاملاً به شیوۀ پوزیتیویسیتی و آماری چندین نتیجه بدست می آورد که دو مورد از نتایج که قابل استفاده در این تحقیق است، چنین می باشد « 1- تغییرات در ساختار متنی اخبار علوم وتکنولوژی، چه بصورت هرم وارونه و چه بصورت ساختار سازی تشریحی علاقه و درک موقعیتی را نسبت به هنگامی که متن نیویورک تایمز دستکاری نشده بود، افزایش می دهد.2- سبک اخبار بصورت ساختار سازی تشریحی علاقه و درک وضعیتی را نسبت به سبک هرم وارونه افزایش می دهد». Ibid))
نتایج بدست آمده از این تحقیق بویژه نتیجۀ اول روابط مهم بین ساختار متن، درگیری خواننده و درک متعاقب محتوای پیچیدۀ اخبار را نشان می دهد. این نتایج برای ساختار تشریحی، این ادعای مک لوهان را تایید می کند: این رسانه است که با مجموعه ای از مطالب و اخبار ، همان پیام می باشد. شواهد نشان داده شده در این تحقیق که بیان می کنند، ساختارهای متفاوت ، تاثیرات متفاوتی برعلاقه و فهم دارند، ادعاهای کسانی که اعتقاد دارند که مخاطب اخبار علوم وتکنولوژی تنها باید افراد خبره باشند را رد می کند.
ایران در سه کهکشان مک لوهان:
محسنیان راد در کتاب ارتباط شناسی به بررسی وضعیت ایران درسه کهکشان ارتباطی مک لوهان دست می زند و معتقد است که تفاوت بین مدت زمان اقامت غربی ها در کهکشان های سه گانۀ مک لوهان وایرانیان از یک طرف وکیفیت این اقامت ازطرف دیگر ، سبب یک سری ویژگی های اجتماعی در زمینۀ ارتباطات انسانی در این سرزمین شده است. فرضیۀ وی چنین است که بدون در نظر گرفتن متغیر سواد، شاید بتوان کم توجهی نسبی ایرانی ها را به پیام های مکتوب، چه در حد روزنامه، مجله، کتاب و چه گزارشهای اداری، نامه نگاری و... ناشی از عواملی از جمله همین عامل عدم اقامت کافی در کهکشان گوتنبرگ دانست. ( محسنیان راد، 1369 : 506 )
وی برای بیان فرضیۀ خویش دست به بررسی کمی مدت زمان اقامت درسه کهکشان شفاهی ، مارکنی و گوتنبرگ می زند و این کمیت ها را مبنای قضاوت دربارۀ ویژگی های اجتماعی در زمینۀ ارتباطات انسانی می کند. حال اجازه بدهید وضعیت اقامت های مختلف ایرانیان را در سه کهکشان مذکور با توجه به کتاب ارتباط شناسی وی بیان کنیم وسپس به بررسی قضاوت های وی دست بزنیم.
کهکشان اول کهکشان شفاهی بود که از دور دست تاریخ آغاز و تا سال 717 شمسی (1436 م) ادامه داشت. بعد، عصر زندگی در کهکشان گوتنبرگ آغاز شد. مسافران آن کهکشان 380 سال در آنجا ماندند و بعد سومین سفر را آغاز کردند؛ سفر به کهکشان مارکنی، و هنوز نیز در آنجا هستند.(همان :487)
ابتدا وضعیت اقامت ایران در کهکشان شفاهی بررسی می شود که مجموع پیام های نوشتاری سرزمین ایران به هنگام ورود به کهکشان گوتنبرگ پایین است. مجموع کتب خطی تا دوران قاجار در کتابخانه های ایران حدود 48 هزار جلد است.(همان:497)
اروپا در سال 1436م به همت گوتنبرگ وارد کهکشان جدید شد. در فاصله ای کوتاه چاپخانه ها در اکثر کشورهای اروپایی به کار افتادند و علوم به سرعت همه گیر شد .اما ما ایرانی ها خیلی دیر تصمیم به چنین مهاجرتی گرفتیم. ارامنۀ اصفهان 190 سال بعد با آوردن ماشین چاپ در سال 1640م از روسیه نخستین کتاب مذهبی به زبان ارمنی را چاپ کردند. ایرانیان فارسی زبان 381 سال بعد از اروپا، با آوردن نخستین چاپخانۀ فارسی در تبریز درسال 1817م وارد این کهکشان شدند.(همان:418)
این بعد کمّی اقامت بود اگر بخواهیم از نظر کیفی هم بررسی کنیم نخستین روزنامۀ ما به نام"کاغذ اخبار"درسان 1837م منتشر شد، در حالی که215 سال پیش "ویکلی نیوز"( Weekly News) در لندن چاپ میشد. حتی تیراژ نخستین روزنامه ها نیز قابل بررسی اند. از طرفی نخستین روزنامه های ما دولتی بودند: مانند " کاغذ اخبار " متعلق به میرزا صالح شیرازی وابسته به وزارت امور خارجه(طباطبائی،1375 :15) و" وقایع اتفاقیه " متعلق به میرزا تقی خان فراهانی وزیر دربار قاجاریه بودند. این روزنامه ها دارای تیراژ بسیار پایینی بودند که هرگز به مردم عادی نمی رسید. از طرف دیگر مردم عادی توان مالی خرید آنها را نداشتند.
در سال1920 نخستین فرستندۀ رادیویی جهان در لندن به کار افتاد و انگلیسی ها وارد کهکشان مارکنی شدند، در حالی که سیصد سال در کهکشان گوتنبرگ مانده بودند. در سال 1940 م اولین فرستندۀ رادیویی ایران تنها 20سال پس از انگلستان، بکار افتاد. ایرانی ها با شتاب وارد این کهکشان شدند.( همان:501) شاید براثر همین شتاب است که علاقۀ ایرانیان به پیامهای مکتوب بسیار اندک است.
نخستین فرستندۀ تلویزیونی جهان در سال1936م در انگلستان به کار افتاد و اولین فرستنده تلویزیونی ما در سال 1958م تأسیس شد. (همان:503) به همان فاصلۀ کوتاه از تأسیس نخستین فرستندۀ رادیویی در جهان، ما دارای فرستنده تلویزیونی شدیم.
با توجه به تاریخ چاپ کتاب محسنیان راد در سال1369 ، نویسنده تنها به بررسی سه کهکشان گوتنبرگ دست زده است، در حالی که با توجه به نظریات مانوئل کاستلز در کتاب" کهکشان اینترنت"، دهکدۀ جهانی را رد میکند وآن را محصول شبکۀ جهانی اینترنت می داند ودهکده را شبکۀ جهانی باکومه های شخصی می خواند. Rantanen, 2005))
بنابراین ضروری است که وضعیت اینترنتی ایران و جهان نیز بررسی شود. شبکۀ اینترنت برای نخستین بار در اوایل دهۀ 1960 بمنظور حفظ و حراست از اسرار نظامی ارتش امریکا از طرف " آژانس طرحهای نظامی پیشرفته" Advanced Research Project Agency = ARPA) ) در وزارت دفاع ایالت متحده پایه گذاری شد. سپس این شبکه در اختیار دیگر مراکز تحقیقاتی غیر نظامی قرار گرفت. (معتمد نژاد،1382) اینترنت در سال 83-1982 عمومی شد. ابنترنت از سال 73-1372 (1993م) در ایران جنبۀ کاربردی پیدا کرد. سال 1377 (1997م ، شورای عالی اطلاع رسانی جهت نظم و ساماندهی به استفاده از اینترنت تشکیل شد. تقریبا حدود ده سال پس ازنخستین استفاده های کاربردی در اروپا، اینترنت در ایران نیز کاربردی شد. می توان ادعا کرد که فاصله ایجاد تکنولوژی های جدید ارتباطی در اروپا و ایران رو به کاهش است. این در حالی است که اروپا پس از60 سال اقامت در کهکشان مارکنی وارد کهکشان اینترنت (با توجه به نظریه کاستلز) شد و ایران هم تقریباً همین مدت و حتی چند سالی کمتر در کهکشان مارکنی اقامت داشت.
این بررسی ها بویژه فاصله های رو به کاهش در زمینۀ فناوری های جدید سبب امیدواری به کاهش دسترسی زمانی به آنها می شود اما از طرف دیگر ممکن است منجر به ویژگی های خاص اجتماعی مانند عدم استفادۀ همگانی و عام از اینترنت و...نیز شود.
بررسی برخی اندیشه های مک لوهان در تاریخ ایران
مک لوهان نه تنها رسانه ها را به دو دستۀ گرم و سرد تقسیم میکند، بلکه جوامع میزبان رسانه ها را نیز به دو دسته تقسیم کرده، ناخودآگاه برای فرهنگ و معنی های مخاطب نیز اهمیت بسیار قائل میشود. او می گوید: ما میتوانیم کشورهای عقب افتاده را همانند رسانه های سرد وکشور های پیشرفته را چون رسانه های گرم در نظر بگیریم، درست مانند وضعیت افراد حیله گر و زیرک یک شهر در مقابل افراد ساده و بی غل وغش آن (مک لوهان،1377 :29). ازهمین منظر محسنیان راد فیلم" دخترلر" را بررسی میکند. این فیلم بر اساس داستان عامیانۀ « جعفر و گلنار» شکل گرفته بود و برای همان افراد ساده وبی غل وغش مورد نظر مک لوهان در یک کشور عقب مانده نمایش داده می شد. (محسنیان راد،1181:1384)
مک لوهان دربارۀ علت نامگذاری وسایل سرد وگرم چنین می نویسد: « اوضاع و احوال با گذشته فرق کرده است. وقتی می گوییم فلان شخص نسبت به فلان موضوع گرایش سرد دارد، منظورمان این است که چنان با آن یکی می شود، آنچنان نسبت به آن احساس علاقه وتعهد می کند که گاهی اوقات بین او وموضوع فاصله وتفاوتی نمی توان قائل شد. من دو صنعت گرم وسرد را بطور متفاوت بکار گرفتم زیرا در فرهنگ عامه بخصوص در بین جوانان واقعاً سرد و گرم درست برخلاف معانی ظاهری آنها بکار برده میشود. (رشیدپور ، 1352: 113و112)
وسیلۀ ارتباطی گرم از نظر او وسیله ای است که تنها یکی از حواس پنجگانۀ ما را در نهایت تکامل و قدرت بکار می گیرد. وقتی می گوییم یک چیز در مقابل حواس ما نهایت تکامل و وضوح خود را آشکار می سازد مقصودمان این است که تمام جزئیات آن دیده می شود و حس ما در برخورد با آنها نباید چیزی از خود مایه بگذارد و یا خلأ موجود را پر کند. وسیلۀ ارتباطی سرد، ضرورتاً دخالت وهمکاری بیشتری از حواس مخاطب طلب می کند، در حالی که مخاطب یا گیرندۀ پیام در مقابل وسیلۀ ارتباطی گرم از این دخالت بی نیاز است و همکاری او به حداقل می رسد.(همان،113)
رادیو یک وسیلۀ ارتباطی گرم است. به هنگام شنیدن رادیو ،شنونده خود را به دست آن می سپارد و به اصطلاح در آن غرق می شود. وی معتقد است هنگامی که رادیو به بازار کشورهای اروپایی و آمریکایی سرازیر شد و مورد استفادۀ وسیع قرار گرفت، تنها دو کشور انگلستان وایالات متحده برضد اثرات ناگهانی وتکان دهندۀ آن واکسن مصونیت زده بودند. مک لوهان برخوردار بودن از سواد و شرایط یک اجتماع صنعتی را واکسن مصونیت می شناسد. او میگوید دیگر کشور ها نتوانستند از شوک رادیو در امان باشند. رادیو دارای اثری است که می توان آن را جادوی قبیله ای نامید. تارهای قدیمی پیوستگی های قومی وقبیله ای را در اروپا با آهنگ فاشیسم به لرزش درآورد. (همان:116)
در سالهای اولیۀ تأسیس رادیو در ایران، درصد باسوادان بسیار پایین بود. آمارهای در دسترس نشان میدهد که سال 1314، تعداد فارغ التحصیلان دورۀ شش سالۀ ابتدایی در سراسر ایران در حدود 9 هزار نفر (8884 نفر) بوده و کل محصلین کشور673 هزار و 255 نفر و گرایش باسوادان به روزنامه نیز در پایین ترین حد بوده است. در نتیجه، در همان اوایل کار رادیو، عدۀ داوطلبان شنود رادیو بر خوانندگان بالقوۀ مطبوعات برتری یافت (الهی ، 1353 : 11 در محسنیان راد،1384) بنابراین با توجه به آمارهای موجود در ایران ، کاملاً طبیعی است که مردم بشدت تحت تاثیر فرستندۀ رادیویی قرار داشتند و هیچ گونه مصونیتی بر ضد اثرات آن نداشتند.
مک لوهان در تشبیه معکوس برنامۀ اورسن ولز می گوید: « برای شناخت بهتر قدرت جهان شمولی رادیو می توان به برنامۀ مشهور اورسن ولز اشاره کرد که طی آن، او بطور ساختگی مدعی شد که از کرۀ مریخ به زمین حمله شده است. و بدین ترتیب، عکس العمل مردم زیادی از کشورهای گوناگون پس از انتشار این خبر ساختگی برانگیخته شد. « مک لوهان اقدام هیتلر را نیز مشابه برنامۀ حملۀ مریخی ها دانسته می افزاید:" البته بعد از اورسن ولز ، هیتلر هم تقریباً چنین برنامه ای را اجرا کرد ، منتهی با این تفاوت که او بطور ساختگی عمل نکرد." (مک لوهان1377: 352) تا حدودی میتوان حرف های مک لوهان را با شرایط بوجود آمده در شهریور 1320 مشابه دانست.
در روز سوم شهریور 1320 نیروهای مسلح انگلیس از جنوب ونیروهای مسلح روسیۀ شوروی از آذربایجان ضمن بمباران برخی شهرها پیشروی به سوی تهران را آغاز کردند (پازادگاه،1350، 238-234) هنگامی که شهرهای ایران با هواپیما های متفقین بمباران می شد، عدۀ بسیار کمی بوند که می دانستند چه باید بکنند آنها را می توان خوانندگان مجلۀ اطلاعات هفتگی فرض کردکه در شمارۀ 9 آن مجله نحوۀ مقابله با حملات هوایی را آموزش می داد.
مجلۀ مذکور در آن شماره یک صفحه را بطور کامل به16 نقاشی گرافیکی اختصاص داده بود که از مجلات خارجی برداشته با ترجمه زیر نویس هریک از عکس ها، شیوۀ مقابله با حملات هوایی را برای مردم شهرها نشان می داد. تیتر بزرگ بالای صفحه مذکور این بود: " در مواقع حمله هوایی چه باید کرد ؟"
از طرفی خبر حملۀ متفقین به ایران در همان روز دوشنبه سوم شهریور 1320 از رادیو پخش شد و برای نخستین بار مردم ایران در همان روز حمله مطلع شدند که قوای بیگانه از مرز کشورشان گذشته است. (میرزایی ، 1378: 7)
یکی از اعضای روزنامۀ اطلاعات آن زمان را چنین توضیح می دهد:" در روزهای اول حملۀ متفقین به ایران، استقبال مردم از روزنامه به حدی بود که نظیر نداشت. آن ها از ساعت ها قبل از توزیع روزنامه جلوی دفتر روزنامه آنچنان ازدحام می کردند که برای سربازان و پاسداران جلوگیری از آن امکان نداشت. یک روز تصمیم گرفتم که در میان آن ازدحام ، قبل از انتشار، چند بسته از روزنامه را با موتور ساید دار خود به شمیران که محل اقامت مقام ها بود ، برسانم. آقای مهدی روزنامه فروش را ترک خود سوار کرده، در حالی که بسته های روزنامه را در جعبه های ساید کاری موتور سیکلت جای دادم، به طرف شمیران حرکت کردم. هنگامی که در حال انجام این عمل بودیم، مردم به موضوع پی بردند و در حالی که سیل جمعیت به دنبال ما می دوید، با انداختن یکی دو بسته میان آنها توانستیم خود را خلاص کنیم " ( قاسمی، 1383 : 148)
با توجه به شرایط توصیف شده، رادیو مردم را مطلع می کرد و مطبوعات توضیح می داد(محسنیان راد ، 1384: 1291) هر چند نمی توان دقیقاً این را مشابه برنامۀ اورسن ولز دانست ، اما مردم بی سواد آن زمان ایران به سبب نداشتن مصونیتی که مک لوهان از آن یاد می کند بسیار تحت تأثیرقرار داشتند.
گشت وگذاری در دهکدۀ جهانی مک لوهان:
مک لوهان دنیا ی امروز را دنیای الکترونیک می داند. وی معتقد است: محیط الکترونیکی عصر حاضر فضای قدیمی تصویری را که سال هاست به آن خو گرفته ایم، نامطبوع وبدون ارزش خواهد ساخت. در دنیای الکترونیک حوادث، اشیا و موجودات در یکدیگر فرو می روند، با یکدیگر رابطه پیدا می کنند، جدایی ها از بین می رود، تمایزات فراموش می گردد، شباهت ها خود نمایی می کند وبدین ترتیب محیط جدید بوجود می آید. محیطی که می توان آن را یک" دهکدۀ جهانی " نامگذاری کرد. یک دهکدۀ بزرگ جهانی که خصوصیات قبیله ای را در مقیاسی وسیعتر محفوظ می دارد.(رشیدپور، 1352: 8)
مک لوهان معتقد بود که رسانه های جدید باعث بوجود آمدن پدیدۀ جهش اطلاعات خواهند شد و می گفت: " اطلاعاتی که انسانها نیاز خواهند داشت ، از چهار گوشۀ جهان و با سرعت فراوان در اختیارشان قرار خواهد گرفت. [ به این ترتیب ،] جهان بزرگ، روز به روز کوچکتر می شود و انسانها چه بخواهند وچه نخواهند، گویی در یک قبیلۀ جهانی یا یک دهکدۀ جهانی زندگی می کنند. چنین وضعیتی را امکانات الکترو نیک فراهم خواهد کرد.(رشید پور ، 1354: 43- 41 )
به این ترتیب فکر دهکدۀ جهانی در سال 1964 پایه گذاری شد. مک لوهان تا پایان حیاتش یعنی 15 سال بعد همواره به دهکدۀ جهانی اشاره می کرد و می گفت:" اکنون دیگر کرۀ زمین بوسیلۀ رسانه های جدید آنقدر کوچک شده که ابعاد یک دهکدۀ را یافته است." ( مک لوهان ،1377: 172) . مک لوهان با مقایسۀ دهکدۀ فرضی خود با دهکدۀ سنتی می گفت: « همانگونه که در این دهکدۀ سنتی، روابط انسانها بیشتر حالت بین فردی دارد، در دهکدۀ جهانی نیز با وجود رسانه های جدید، روابط بین انسانها در همه جا حالت رابطه ای بین فردی خواهد یافت و در حد روابط افراد یک دهکدۀ کوچک خواهد بود».(همان:298 )
فلورین پیه ته آ(Florin Pitea )به ستایش پیشگویی های مک لوهان می پردازد و دلیل بیان چنین تفکری را نحوۀ انعکاس حوادث جنگ ویتنام در کانادا می داند ومی نویسد: « مک لوهان، در جریان جنگ ویتنام می دید که اگر چه هموطنان وی – کانادایی ها - اصلاً در جنگ شرکت ندارند، اما گزارش های جنگی شبکه های تلویزیونی آمریکا را دنبال و همانند آمریکایی ها ابراز احساسات می کنند. به این ترتیب، او در سال1968، یعنی بیست وسه سال قبل از پوشش تماشایی جهانی جنگ خلیج فارس از سوی شبکۀ تلویزیونی سی.ان.ان گفت که جنگ ویتنام اگر چه اولین جنگ از نظر تجاوزگری نیست، نخستین جنگ از لحاظ مخاطبان رسانه های دیداری است. همین تجربه، مک لوهان را به طرف نگرش به همۀ جهان به مشابۀ یک جامعۀ بزرگ یعنی" دهکدۀ جهانی" راهنمایی کرد. او پیش بینی کرد که رسانه های الکترونیک موجب ایجاد روابط آنی بین جوامع می شوند و بنابراین با « حضور همه جایی الکترونیک»، مرزهای فیزیکی از بین می رود و نوعی تجانس کامل ایجاد می شود. (Pitea, 2005: P.5)
محسنیان راد هم بوجود آمدن دهکدۀ جهانی مورد نظر مک لوهان را تصدیق می کند و معتقد است: « شکل گیری دهکدۀ جهانی، آنگونه که مک لوهان تجسم می کرد با ایجاد اولین وب سرویس در سال 1990 ، تأسیس شبکه تلویزیونی جهانی سی.ان.ان. در 1991 و ایجاد وب سایت یاهو در 1993 آغاز شد. ضمن آنکه قبل از آن تاریخ، نخستین تجربه های پوشش با ماهواره های پخش مستقیم برنامه های تلویزیونی(Direct Broadcasting satellite = DBS) به وقوع پیوسته بود.(محسنیان راد ، 1384 ، ص 1709 )
در خصوص تغییر نام دنیای جدید هم محسنیان راد معتقد است: « اندیشمندان ارتباطات از اویل دهۀ 1990 شاید چون اصطلاح دهکدۀ جهانی(Global Village ) ناظر برانجام عملی نبود، از فعل جهانی شدن(to globalize ) استفاده کرده وابزار آن را نیز فناوری اطلاعاتی _ ارتباطاتی، نامیدند ».(همان:1709 )
این در حالیست که مانوئل کاستلز طی مصاحبه اش با ترهی روناتانن به صراحت چنین می گوید: « دهکدۀ جهانی یک موضوع قوی وجالب توجه در زمان بیانش بود، یک پیش بینی کاملاً غلط بود. آن یک دهکده، نیست بلکه یک شبکۀ جهانی از کومه های شخصی(Individual cottage ) است که بسیار متفاوت است. اینترنت جوامع محلی را به جوامع جهانی تبدیل می کند که این کار از طریق اتصال به موتورهای جستجوگر ، اطلاعات فرا متنی با داده های متفاوت فراوان فراوان صورت می گیرد.» (Rantanen, 2005)
با وصل شدن به کامپیوتر های شخصی و بوجود آمدن اینترنت، ارتباطات همزمان نوشتاری،صوتی وتصویری دوسویه وچند سویه برای بشر امکان پذیر شد. در حال حاضر افراد در هر نقطۀ جهان می توانند بصورت همزمان با مشاهدۀ تصویر همدیگر و داشتن صدای دو طرف به تبادل مطلب با یگدیگر بپردازند.(عاملی، 1383 ). ویژگی ارتباطی اینترنت کاملاً متفاوت از ارتباطات رادیویی وتلویزیونی یکسویه است، بنابراین چنین ویژگی های متفاوتی سبب بوجود آمدن جوامع جدید شده است و با توجه به دیدگاه کاستلز هر فرد کومۀ شخصی خود را دارد که می تواند لزوماً از دسترس دیگران دور باشد.
منابع:
فارسی:
· الهی، صدر الدین؛ معتمد نژاد، کاظم و محسنیان راد،مهدی(1353).بررسی محتوای برنامه های رادیو ایران،تهران: دانشکده علوم ارتباطات، مرکز تحقیقات.
· پازارگاد، بهاءالدین(1350). کرونولوژی تاریخ ایران، تهران: اشراقی.
· رشید پور، ابراهیم(1352). آیینه های جیبی آقای مک لوهان: تهران: دفتر انتشارات رادیو تلویزیون ملی ایران.
· سورین ، ورنر و تانکارد، جیمز(1381). نظریه های ارتباطات ، مترجم: علیرضا دهقان ، تهران:دانشگاه تهران
· طباطبایی ، محیط(1375). تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، تهران: موسسه انتشارات بعثت.
· عاملی، سعید رضا(1383). "جهانی شدنها: مفاهیم ونظریه ها"، فصلنامه فلسفی، ادبی، فرهنگی ارغنون، ش24، تابستان 1383، صص 1- 58.
· قاسمی، فرید(1383). رویدادهای مطبوعاتی ایران 1315-1382، تهران:مرکز مطالعات وتحقیقات رسانه .
· محسنیان راد، مهدی(1369). ارتباط شناسی(ارتباطات انسانی ، میان فردی ،گروهی و جمعی)، تهران:سروش.
· محسنیان راد، مهدی(1384). ایران در چهار کهکشان ارتباطی(سیر تحول تاریخ ارتباطات در ایران، از آغاز تا امروز)، تهران:سروش.
· معتمد نژاد، کاظم(1382). اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی،تهران:مرکز پژوهش های ارتباطات.
· مک لوهان، هربرت مارشال (1377). برای درک رسانه ها، تهران: مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه ای صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.
· میرزایی، محسن(1378). "اینجا برلین...اینجا برلین"، ایران، ش 1295، 2مرداد1378.
لاتین:
· Debord, G. (1983) Society of the Spectacle, Detroit: Red and Black
· Kittler, F. (1999) Gramophone, Film, typewriter, trans. G. Winthrop-Young. Palo Alto, CA: Stanford University Press.
· Oxford (1992); Illustrated Encyclopedia, Peoples and Cultures, V. 7, Oxford University Press.
· Mac Donald, Micheal (2006) "Empire and Communication, Media Wars of Marshal McLuhan" Media, Culture & Society Vol. 28(4) Nom. 505-520.
· Pitea, Florin (2002). http:/www.geocities.com/them_addancnyyod/infinn.html.
· Rantanen, Terhi (2005)." The Message is the Media: An interview with Manuel Castells" Global Media and Communication, Vol. 1(2): 135-147.
· Yaros, Ronald A. (2006). "Is it the medium or the message? : structuring complex news to enhance engagement and situational understanding by nonexperts", Communication Research, Vol. 33, No. 4.
Posts
No comments:
Post a Comment